• Rəsul Mirhəşimli yazır

Arifi anlamaq “bil”də gizlidir,
Dərvişi tanımaq “yol”da gizlidir.
Məcnunun muradı “çöl”dədir, amma
Leylanın sevdası “Öl!”də gizlidir.

İnsanın özündən kənar dünyanı tanımasına “elm”, özünü tanımasına “irfan” deyilir. Özündən kənar dünyanı tanımayan cahil, tanıyan alim, öz iç dünyasını tanıyan arif, tanımayan qafildir.

Qəflət cəhalətdən betərdir, çünki tanıyanla tanınan eyni, bilənlə bilinən ayrıdır.

“Elm” və “irfan” arasındakı fərq bilik və təcrübə arasında bir ayrı-seçkilik yaradır. Elm insanın xarici dünyasını anlamağa yönəlmiş bir vasitə kimi izah edilir, irfan isə insanın öz iç dünyasını, ruhunu və özünü tanımağa yönəlmiş dərinlikdir.

Cahil yalnız xarici dünyanı tanıyır, amma özünü tanımadığı üçün içindəki həqiqətləri anlamaqda çətinlik çəkir. Alim isə həm xarici dünyanı, həm də iç dünyasını anlamağa çalışır, lakin özünü tanımaq hələ tam anlamda mümkünsüz ola bilər. Arif öz iç dünyasına hakimdir və ən böyük həqiqətləri özündə tapar. O, yalnız xarici dünyadan deyil, həm də daxili dünyadan xəbərdardır.

Qəflət, yəni özünü unudub, yalnız zahiri dünyaya yönəlmək cəhalətdən daha dərin vəziyyətdir. Cahil insan özünə və dünyaya dair bilgi sahibi deyil, amma qəflət içində olan insan özünə dair məlumatlara da etinasız yanaşır və həqiqəti axtarmaqdan uzaqlaşır. Bu vəziyyət cəhalətdən daha böyük bir itki və anlaşılmazlıq yaradır, çünki qəflət içində olan insan həm xarici dünyadan, həm də öz iç dünyasından uzaqlaşmış olur.

Bu fəlsəfi yanaşma insanın həm xarici, həm də daxili dünyasını anlamağa çalışarkən, bu iki sahənin bir-birini tamamladığını vurğulayır. Elm insanı xarici dünyaya yaxınlaşdırsa da, irfan insanın özünü, iç dünyasını anlamağa imkan yaradır.

Qurani-Kərimdə “Onların qəlbləri vardır, lakin onunla anlamazlar” (“Əraf” surəsi, 179) ayəsi qəflətin sadəcə bilməmək deyil, bilə-bilə dərk etməmək olduğunu açıq şəkildə göstərir.

İmam Qəzzaliyə görə, cahil insan öyrənməyə möhtacdır, lakin qafil insan artıq ehtiyac hiss etmədiyi üçün daha təhlükəlidir.

Sokratın “Özünü tanı” çağırışı zahiri biliyin insanı kamilləşdirməyə yetmədiyini, daxili idrakın zəruri olduğunu vurğulayır.

Qafil insan ətraf aləmdə baş verənləri görə bilər, lakin bu görmə onu həqiqətə aparmır, çünki qəlb gözü bağlıdır.

Quranda “Onlar bilirlər, amma anlamazlar” ifadəsi zahiri elmlə məşğul olub mənəvi dərinlikdən məhrum olanlara işarə edir.

Arif üçün bilik əzbər deyil, yaşanmış həqiqətdir və bu həqiqət insanın davranışına sirayət edir.

İbn Sina elmin ağlı işıqlandırdığını, lakin irfanın qəlbi oyatdığını bildirərək bu iki anlayışın fərqli, lakin tamamlayıcı olduğunu qeyd edir.

Nəticədə insanın kamilliyi yalnız nə bildiyi ilə deyil, bildiyini nə dərəcədə dərk edib yaşadığı ilə ölçülür.