Elm, təhsil və iqtisadiyyat haqqında çox danışırıq.
Hər biri öz yerində haqlıdır, amma bu üç sistem bir-biri ilə ünsiyyətsiz qalıb.
Sanki təhsil bir dildə danışır, elm başqa, iqtisadiyyat isə ümumiyyətlə öz aləmindədir.
Və nəticədə ortaya çıxır: düşünən, amma qazanmayıb; qazanmaq istəyən, amma düşünməyən cəmiyyət.

Elmdən iqtisadiyyata gedən yol – uzun və tozlu

Dünyanın inkişaf etmiş ölkələrində elmi ideya ilə bazar arasında məsafə çox qısadır.
Bir laboratoriyada doğulan ideya 6 ay sonra şirkətə çevrilə bilər.
Bizdə isə bir ideyanın “təcrübədən keçməsi” illərlə çəkir və çox zaman elə “təcrübə mərhələsində” də qalır.

Bu, sistemin təbiətindən doğan bir məsələdir:

Elm müəssisələri iqtisadiyyatla işləməyə vərdiş etməyib.

Sahibkarlar elmi investisiya deyil, risk kimi görürlər.

Dövlət isə innovasiyanı hesabat göstəricisi kimi qiymətləndirir.

Beləcə, hamı haqlıdır, amma nəticə yoxdur.

İnnovasiya iqtisadiyyatı nədir və bizdə niyə alınmır

İnnovasiya iqtisadiyyatı – ideyanın məhsula, məhsulun bazara, bazarın gəlirə çevrildiyi prosesdir.
Bu mexanizmin işləməsi üçün üç əsas sütun vacibdir:

Elm – ideya istehsal edir.

Biznes – onu bazara çıxarır.

Dövlət – bu əlaqəni qoruyur, riskləri bölüşür.

Bizdə bu üçü arasında körpü yoxdur.
AMEA elmi yaradır, amma bazara çıxara bilmir.
Universitet gənci yetişdirir, amma ona tətbiq mühiti göstərmir.
Dövlət proqram yazır, amma onun icrasına sahib çıxan mexanizm yoxdur.

Bu səbəbdən bizdə “innovasiya” sözü çox zaman tədbir mövzusu kimi qalır, istehsal faktoru kimi yox.

İdarəetmənin yeni modeli: Dövlət – Biznes – Elm üçbucağı

Əgər bu ölkə doğrudan da bilik iqtisadiyyatı qurmaq istəyirsə, mərkəzi idarəetmə modeli dəyişməlidir.
Yəni:

Dövlət innovasiyanı büdcə maddəsi kimi yox, investisiya aləti kimi görməlidir.

Elmi müəssisələr hesabat mərkəzi yox, ideya inkubatoru olmalıdır.

Biznes elmi “mücərrəd fəaliyyət” kimi yox, kapital mənbəyi kimi qəbul etməlidir.

Bu üç tərəfin real birləşməsi – yeni inkişaf dövrünün başlanğıcı ola bilər.
Buna sadəcə “islahat” demək azdır, bu, düşüncə tərzi dəyişikliyi tələb edir.

Azərbaycan üçün prioritet yol xəritəsi

İnnovasiya iqtisadiyyatını kağızdan praktikaya çevirmək üçün 5 konkret istiqamət vacibdir:

Tətbiqi elmin kommersiyalaşdırılması
– Universitet və elmi institutlarda yaradılan ixtiralar üçün dövlət–özəl fondların birgə maliyyə mexanizmi yaradılmalıdır.

Startap ekosistemi və texnoparklar
– Hər regionda yerli ixtisaslaşmaya uyğun texnoparklar qurulmalı, gənclərə “vergi güzəşti + texniki dəstək” modeli tətbiq edilməlidir.

Dövlət sifarişi ilə innovasiya
– Dövlət satınalmalarında “yerli texnoloji həllər”ə üstünlük verilməli, bazar payı elm əsaslı istehsala yönəldilməlidir.

Elmi diplomdan çox, elmi nəticə dəyərləndirilməlidir
– AMEA və universitetlərdə vəzifə artımı məqalə sayına deyil, iqtisadi təsir gücünə görə qiymətləndirilməlidir.

Gənc alim və mühəndis kapitalı
– Dövlət gənc tədqiqatçılara aylıq maaşdan çox, layihə üzrə pay təklif etməlidir. Bu, elmə marağı stimullaşdırar.

 Əgər AMEA-nın ideyaları laboratoriyalardan çıxıb bazara daxil ola bilsə, o zaman “akademiya” anlayışı yenidən mənalandırılacaq.
Bu qurum ideya istehsal edən müəssisə olmaqdan çıxıb, ekonomik innovasiya mərkəzinə çevrilə bilər.

Əgər çevrilməzsə, o zaman tarix onu Silikon Vadisinin arxiv versiyası kimi xatırlayacaq:

“Burada da bir vaxtlar ideyalar var idi… amma protokolda qaldı.”

Son söz: Elm, Təhsil, İqtisadiyyat — eyni ağacın üç budağı…

Bu üç sahə ayrı-ayrılıqda vacibdir, amma bir-birinə bağlanmadıqca nəticə vermir.
Elm düşünməsə, təhsil yön tapmaz.
Təhsil güclü olmasa, iqtisadiyyat dayanıqlı olmaz.
İqtisadiyyat dayanıqlı olmasa, elm özünü maliyyələşdirə bilməz.

Buna görə də Azərbaycanın gələcək modeli bilik üzərində qurulmuş iqtisadiyyat olmalıdır.
O zaman biz nəinki neft ölkəsi, həm də ağıl ixrac edən bir ölkə kimi tanına bilərik.

• Yekun fikir: Biz artıq planları yazmışıq. İndi sadəcə onları oxumaq yox, reallaşdırmaq üçün düşünmək vaxtıdır. Çünki düşünməyən iqtisadiyyat – inkişaf edən yox, təkrar edən iqtisadiyyatdır.

Rəşad Əhmədzadə,

iqtisadçı ekspert