Bir ölkənin iqtisadi gücü yollar, zavodlar və ya büdcə rəqəmləri ilə ölçülmür.
Əsl güc – cəmiyyətin sağlamlığındadır.
Sağlam cəmiyyət daha çox işləyir, daha məhsuldar olur, daha az xərclə yaşayır və daha az risk yaradır.

Zəif sağlamlıq isə iqtisadiyyatı içəridən yeyən, səssiz, lakin dağıdıcı bir prosesdir.
Azərbaycan bu gün bu proses ilə üz-üzədir – həm tibbi, həm psixoloji, həm də informasiya mühitindən qaynaqlanan yollarla.

I. Xəstəliklər iqtisadiyyatı: görünməyən, lakin ən ağır yük

Əhalinin sağlamlıq problemi sadəcə insanların həyat keyfiyyətini azaltmır –
bu, birbaşa iqtisadi zəifləmə deməkdir.

Sağlamlıq pozulduqca:

• iş saatları azalır,
• məhsuldarlıq aşağı düşür,
• səhvlər artır,
• innovasiya zəifləyir,
• dövlətin sosial xərcləri yüksəlir.

Bu itki heç bir rəsmi statistikada göstərilmir, amma iqtisadiyyatı ən sürətlə zəiflədən amildir.

II. Azərbaycan reallığı: görünməyən sağlamlıq böhranı

Bu gün demək olar hər ailədə bir xroniki xəstəlik var.
Allergiyalar, nəfəsalma çətinlikləri, ürək-damar xəstəlikləri, şəkər, hormon pozuntuları, xroniki yorğunluq, onkoloji risklər – bunlar artıq istisna deyil, normaya çevrilir.

Bu tendensiyanın səbəbləri çoxdur, amma dörd amil xüsusilə açıq görünür:

1) Qida və ekoloji problem
2) Tibbi xidmətin keyfiyyəti və əlçatanlıq
3) Psixoloji gərginlik və stress
4) Dərman preparatlarının keyfiyyəti (yeni əlavə)

Bu dörd amil birlikdə cəmiyyətin sağlamlığını sistemli şəkildə aşındırır.

III. Dərman preparatlarının keyfiyyəti – sağaltmalı olan sistem niyə bəzən zərər verir?

Bu, cəmiyyətin çox açıq hiss etdiyi, amma dövlət səviyyəsində hələ tam sistemləşdirilməmiş problemdir.

1. Bazara keyfiyyətsiz, təsiri şübhəli preparatlar daxil olur

Bəzi dərmanlar real təsir göstərmir, bəziləri isə yan təsirlərlə xəstəliyi ağırlaşdırır.

2. Qiymət-problem uyğunsuzluğu

Çox vaxt bahalı dərman keyfiyyətli deyil, keyfiyyətli dərman isə əlçatan deyil.

3. Antibakterial dərmanların səhv istifadəsi

Bu, gələcək nəsildə antibiotik müqavimətini artıracaq ən təhlükəli prosesdir.

4. “Əvvəl həkim yox, aptek düşünülür” problemi

İnsanlar özünü müalicə edir, səhv dərman, daha ağır xəstəlik, daha ağır iqtisadi yük.

İqtisadi təsir:

Keyfiyyətsiz dərman, müalicənin uzanması, iş qabiliyyətinin azalması, tibbi xərclərin artması, milli məhsuldarlığın düşməsi.

Bu, ölkənin səssiz milyonlarla manat itkisi deməkdir.

IV. Senzurasız efir – psixoloji sağlamlığa görünməyən zərbə

Azərbaycanın informasiya mühiti çox sərbəstdir, bəzən həddindən artıq sərbəst.

Efirə:

• negativ xəbərlər,
• stress yaradan tok-şoular,
• aqressiv siyasi debatlar,
• şişirdilmiş “sensasiya”lar,
• insan qorxusunu istismar edən proqramlar
• ardıcıl şəkildə çıxır.

Bu nə yaradır?

1. Milli psixoloji fonun çirklənməsi

İnsan hər gün stress görür, stress hormonları yüksəlir, immun sistemi zəifləyir.

2. Sosial pessimizm

Cəmiyyət gələcəyə inamını itirir, iqtisadi təşəbbüs azalır.

3. Aqressiyanın artması

Bütün bu proqramlar insanları bədbin, əsəbi və gərgin edir.

İqtisadi nəticə:

Gərgin insan məhsuldar olmur, risk etmir, yeni iş qurmur, yaradıcılıq göstərə bilmir.
Ən əsası – cəmiyyətin ümumi enerjisi aşağı düşür.

Bu, görünməyən, amma çox ciddi iqtisadi itkidir.

V. Nəzarətsiz sosial şəbəkələr – yeni nəsil psixoloji epidemiya

Dünya artıq sosial media təsirinin bir xəstəlik kimi yayıldığını qəbul edir.
Azərbaycan isə bundan daha çox zərbə alır, çünki nəzarət və tənzimləmə zəifdir.

1. Panika və yanlış məlumat sürətlə yayılır

Xəstəlik haqda, qiymətlər haqda, dövlət qərarları haqda yanlış xəbərlər insanların psixologiyasını dağıdır.

2. Psixoloji yorğunluq və tükənmişlik

Sosial şəbəkə istifadəçiləri real həyatdan daha çox negativ görür.

3. Gənclərin sosial müqayisə stressi

Bu, depressiyanın və özünəqapanmanın artmasının əsas səbəblərindən biridir.

4. Sağlamlıqla bağlı yanlış informasiyalar

“Özünü müalicə” üçün təhlükəli məsləhətlər – xroniki xəstəliklərin artmasına şərait yaradır.

5. İnformasiya hücumları və sabotaj kampaniyaları

Süni narazılıq dalğaları psixoloji sabitliyi pozur.

İqtisadi nəticə:

Psixoloji zəif cəmiyyət az istehsal edir, az yaradır, az risk edir, az qazanır.
Bu, bir növ kütləvi məhsuldarlıq itkisidir.

VI. Sağlamlıq + Media + İnformasiya = milli iqtisadiyyatın görünməyən struktur problemi

Bu gün Azərbaycanın qarşısında duran əsas təhdid siyasi və ya hərbi deyil.
Ən böyük təhlükə, sağlamlıq + informasiya + psixologiya üçbucağının yaratdığı struktur zəiflikdir.

Bu zəiflik:

• iqtisadi artımı ləngidir,
• milli enerjini azaldır,
• sosial harmoniyanı pozur,
• dövlətə etimadı zəiflədir,
• insan kapitalını korlayır.

Başqa sözlə:

Sağlamlıq zəifləyəndə, iqtisadiyyat da zəifləyir.

İnformasiya çirklənəndə, cəmiyyət də çirklənir.

Psixologiya yıxılanda, dövlət dayaqları da zədələnir.

VII. Nə etməli? – Azərbaycanın sağlamlıq-iqtisadiyyat doktrinası
1. Dərman bazarına ciddi keyfiyyət nəzarəti

Laboratoriya testi + lisensiya + idxal nəzarəti.

2. Tibbi maarifləndirmə sisteminin gücləndirilməsi

İnsan həkimsiz dərman qəbul etməməlidir.

3. Efir məzmununda psixoloji filtr

Aqressiv və negativ proqramların miqdarı azaldılmalı, sağlam həyat tərzi təşviq edilməlidir.

4. Sosial şəbəkələrin məsuliyyət çərçivəsinin müəyyən edilməsi

Xüsusilə tibbi və sosial mövzularda yanlış məlumatların qarşısı alınmalıdır.

5. Psixoloji sağlamlıq proqramları

Stress, depressiya və tükənmişlik dövlət səviyyəsində prioritet olmalıdır.

6. Profilaktik tibbə keçid

Xəstəlikdən sonra yox, xəstəlikdən əvvəl xərcləmək daha səmərəli və ucuzdur.

Nəticə: Azərbaycanın gələcəyi insanın sağlamlığından başlayır

Qısaca:

Keyfiyyətsiz dərman iqtisadiyyatı zəiflədir.

Senzurasız efir cəmiyyəti yorur.

Nəzarətsiz sosial şəbəkə psixologiyanı dağıdır.

Sağlamlıq problemi məhsuldarlığı azaldır.

Məhsuldarlıq düşəndə iqtisadiyyat dayanır.

Azərbaycanın 2030 vizyonu – texnoloji, modern, güclü dövlət – yalnız sağlam, psixoloji sabit və informasiya baxımından təmiz bir cəmiyyətlə mümkün olacaq.

Bu gün atılan addımlar təkcə tibbi deyil – milli iqtisadi təhlükəsizliyin qorunmasıdır.

Rəşad ƏHMƏDZADƏ,

İqtisadçı ekspert