Azərbaycan iqtisadiyyatı son illərdə görünməyən, amma güclü bir transformasiya astanasındadır. Artıq məlumdur ki, iqtisadiyyatın gələcəyi yollar, sənaye parkları və strateji dəhlizlərlə ölçülmür.
Əsl dönüşü yaradan şey – kapitalın davranışı, sərmayənin psixologiyası və bank sektorunun ritmidir.
Bu gün Azərbaycan üçün ən vacib sual “Pul haradan gəlir?” deyil.

Ən vacib sual budur:
“Pul burada qalmaq, böyümək və dəyər yaratmaq istəyirmi?”
Həmin cavabı formalaşdıran sistemə isə biz investisiya mühiti, sərmayə mədəniyyəti və kapital arxitekturası deyirik.

1. Banklar – iqtisadiyyatın qan dövranı, amma dar damarlarla.
Bank sektoru bir iqtisadiyyatın “qan damarlarıdır”.
Pul hərəkət etmirsə, heç bir orqan işləmir: nə sahibkar nəfəs alır, nə istehsal dirçəlir, nə də gənc innovasiyaya girişir.
Azərbaycan bank sektorunun əsas problemi qeyri-sabit deyil — qeyri-dərin olmasıdır.
• Kreditlərin ÜDM-ə nisbəti inkişaf etmiş ölkələrin 3-də 1-i qədərdir.
• Uzunmüddətli maliyyə demək olar ki yoxdur.
• Riskləri bölüşən mexanizmlər zəifdir.
• Startap və texnoloji layihələr üçün bank sistemi faktiki qeyri-aktivdir.
Nəticədə banklar təhlükəsiz kreditlər verməklə məşğuldur, riskli, amma ölkəni irəli aparan layihələr isə maliyyə tapmır.
Dövlət burada yalnız tənzimləyici yox, kapital katalizatoru rolunu oynamalıdır.
Çünki bank sektoru yalnız komissiya ilə deyil — iqtisadi ritmlə işləyən bir sistemdir.

2. Yerli investor – qorumanın içində böyüyüb, risk mədəniyyəti formalaşmayıb.
Azərbaycan sahibkarı çox çevik, bacarıqlı və intuisiya güclü insandır.
Amma onun bir psixoloji xüsusiyyəti var:
Sərmayə qoyur, amma sərmayə etmir.
Yəni pulunu işlətməkdən çox, qorumağa üstünlük verir.
Buna görə:
• daşınmaza həddindən artıq maraq var,
• riskli innovasiya layihələrinə maraq zəifdir,
• kapital uzun müddət bağlı qalır,
• istehlak sərmayədən daha çoxdur.
Bu davranışın kökündə iki şey dayanır:
1) Tarixi yaddaş — sovet sonrası “itirmə qorxusu”.
2) Sistem yaddaşı — qaydaların sabit olmaması təcrübəsi.
Bu səbəbdən yerli sərmayə mədəniyyəti inkişaf etmədən ölkə iqtisadiyyatı “kapital aclığı” yaşayır.
Sərmayə mədəniyyəti formalaşdıqda isə daxili kapital özü-özünü böyüdür — təkcə pulu yox, həm də cəsarəti artırır.

3. Xarici investor – “kapitalın dili” ilə danışır.
Xarici investor Azərbaycan üçün yalnız pul qaynağı deyil, həm də:
• intellektual kapital,
• texnologiya,
• korporativ idarəetmə keyfiyyəti,
• qlobal bazar bağlantısıdır.
İnvestorun marağı çox vaxt patriotizm deyil — riyazi məntiqdir.
Amma o məntiq yalnız rəqəmlə qurulmur — etimadla qidalanır.
Xarici şirkətin üç sualı olur:
1. Qanunlar sabitdirmi?
2. Dövlətin mövqeyi aydındırmı?
3. Yerli bürokratiya oyunun qaydalarını pozmur ki?
Bu sualların cavabı “bəli” olduqda sərmayə gəlir, “bəlkə” olduqda gözləyir, “yox” olduqda çıxır.
Azərbaycan üçün xarici kapital yalnız pul deyil — sistem təcrübəsi deməkdir.
Sistem isə təcrübəsiz qurulmur.

4. Nəhəng korporasiyalar – təkcə sərmayədar yox, geopolitik oyunçudur.
Dünya iqtisadiyyatı artıq dövlətlərdən çox korporasiyaların oyunu ilə idarə olunur.
Exxon, BP, Siemens, Toyota kimi nəhənglər sadəcə şirkət deyil —
onlar özləri mikro-dövlətlərdir.
Bu korporasiyalar bir ölkəyə daxil olduqda, təkcə sərmayə qoymur:
• standart gətirir,
• insitut yaratır,
• dayanıqlılıq mədəniyyəti formalaşdırır,
• yerli işçi bazarını təkmilləşdirir,
• korporativ davranış qaydasını diktə edir.
Azərbaycan 1990-larda bunu neft sektorunda yaşadı — BP və digər şirkətlər faktiki olaraq yeni əmək mədəniyyəti gətirdi.
Bu gün isə eyni transformasiya ağıllı texnologiyalar, logistika, alternativ enerji sahələrində lazımdır.
Korporasiya gələndə təkcə pul qoymur — düşüncə gətirir.

5. Dövlət – kapitalın memarı olmalıdır, müfəttişi yox.
Kapitalın hərəkət etdiyi mühitdə dövlət iki şey yaradır:
• Sabitlik
• Qaydaların proqnozlaşdırıla bilməsi
Dövlət investorun qarşısında “qamçı” ilə yox, “plan” ilə dayanmalıdır.
Bunun üçün üç əsas siyasət formalaşmalıdır:
1) Aydın oyunun qaydaları
Qanun dəyişməsin, qayda dəyişməsin, münasibət dəyişməsin.
2) Sistemli kommunikasiya
Dövlətin dili sərmayədarı qorxutmalı yox, təhlükəsizlik mesajı verməlidir.
3) Bürokratiyanın gücünün məhdudlaşdırılması
Çünki oliqarxik bürokratiya bir ölkənin investisiya mühitini
hər rəqəmdən daha çox zədələyir.

6. İnvestisiya mühitinin yaxşılaşması nələri dəyişəcək?
Bu baş verdikdə Azərbaycan iqtisadiyyatında üç əsas sıçrayış olacaq:
1) Kapital dərinləşəcək
Pul qısamüddətli dövriyyədən çıxıb uzunmüddətli dəyərə çevriləcək.
2) İqtisadiyyat strukturlaşacaq
Sahələr arasında balans yaranacaq:
logistika + texnologiya + kənd təsərrüfatı + sənaye + turizm.
3) İdeya iqtisadiyyatı formalaşacaq
Kapital artdıqca ideyalar çoxalır, ideyalar çoxaldıqca rəqabət yüksəlir.
Bu zaman Azərbaycanın iqtisadiyyatı təkcə böyüməyəcək — məna qazanacaq.

Nəticə: Kapital axırsa, ölkə yaşayır. Kapital dayanırsa, ölkə təkərlərinin hava təzyiqi düşür.
İnvestisiya mühiti və sərmayə mədəniyyəti — bir ölkənin iqtisadi nəfəsidir.
Banklar bu nəfəsi dövriyyədə saxlayır, yerli investor ona ruh verir, xarici investor ona ölçü verir, nəhəng korporasiyalar ona dünya baxışı gətirir.
Azərbaycan bu sistemin mərkəzində kapital üçün şəffaf, proqnozlaşdırıla bilən və ədalətli mühit yaradarsa, gələcək neftlə yox, məhz kapitalın davranışıyla formalaşacaq.
Gələcəyin iqtisadiyyatı elə buradan başlayır.

Rəşad ƏHMƏDZADƏ,

İqtisadçı ekspert