Son illərdə Azərbaycanda qəribə bir paradoks yaranıb:
Dövlət islahat etmək istəyir, cəmiyyət nədən narazıdır?
Qərarlar niyyətcə yaxşıdır, amma nəticə tez-tez əks istiqamətə gedir.
Hökumət sosial yükü azaltmaq istəyir, amma bəzən yük daha ağır görünür.
Qanun yenilənir, amma insanlar özlərini daha məhdud hiss edirlər.
Bu vəziyyətin səbəbini yalnız iqtisadi şərtlərdə, yaxud texniki səhvlərdə axtarmaq azdır.

Məsələnin kökündə daha mürəkkəb bir faktor dayanır:
Səssiz, gizli, lakin çox təsirli sabotaj.
Bu sabotaj nə küçədə olur, nə meydanda, nə də açıq qarşıdurmada.
Bu sabotaj çox zaman “islahat” adı ilə hökumətin içində gizlənir,
amma nəticəsi birbaşa xalqın həyatı və hökumət–cəmiyyət münasibətləri üzərində görünür.

1. Səssiz Sabotaj Nədir və Niyə Təsirlidir?
Səssiz sabotaj — hökumətin adına çıxmaq üçün, cəmiyyətdə narazılıq yaratmaq üçün, dövlətin nüfuzunu daxilə doğru aşındırmaq üçün edilən qeyri-görünən addımlar silsiləsidir.
Bunlar açıq hücum deyil: qərarların içində gizlənmiş incə toxunuşlardır.
Heç kim səhnəyə çıxmır, amma səhnənin arxasındakı işıq söndürülür.

Bu proses üç səviyyədə işləyir:
1) Qanunvericilik səviyyəsində “düzəlişlər”
İslahat adı ilə elə maddələr əlavə edilir ki, xalq qıcıqlansın.
Cəmiyyət qərarın mahiyyətini yox, yaratdığı əngəli görür.
Gərginlik hökumətin adına yazılır, sabotaj edənlər isə görünmür.
2) İcra səviyyəsində məqsədli çətinləşdirmələr
Mərkəzdən yaxşı qərar gəlir, amma aşağı strukturlar onu elə tətbiq edir ki, insanlar yorulur, əsəbiləşir, prosedurdan bezir.
Çətinliyi yaradan məmur olur, amma günah mərkəzə yönəlir.
3) Psixoloji səviyyədə narazılıq istehsalı
Sosial şəbəkələrdə koordinasiyalı şəkildə istehza, panika və şişirdilmiş fikir axını yaradılır.
Xalq çaşır, nəyi kim etdiyini anlamır, amma “bu sistem işləmir” fikri güclənir.
Bu mexanizmin ən təhlükəli tərəfi budur:
Heç kim açıq görünmür, amma narazılıq realdır.

2. Niyə “İslahat” Hərdən Xalqa Qıcıq Kimi Gəlir?
Çünki bəzi islahatlar öz mahiyyətində yox, formasında sabotaj daşıyır.
Aşağıdakı mexanizmlər bunu daha aydın göstərir:
1) Vaxtı düzgün seçilməyən qərarlar
Doğru addım yanlış anda veriləndə, cəmiyyətdə partlayış effekti yaradır.
Sabotajın ən yüngül, amma ən təsirli forması budur.
2) Xalqın dilində izah edilməyən islahatlar
İzah boşluğu informasiya boşluğudur.
O boşluğu isə ən tez kim doldurur?
— manipulyatorlar, təsir agentləri və narazılıq istehsalçıları.
3) Qanuna əlavə edilən “qıcıq maddələri”
İslahatın içində bəzən 1 maddə olur ki, məqsədi fayda yox, qıcıqdır.
Bu maddələr təsadüfi deyil.
4) Sosial yük yaradan texniki detallar
Sənəd sayı, əlavə prosedur, icazə, ödəniş…
Bunlar xalqı yandıran xırda “saplamalardır”.
5) “Yuxarıdan tapşırıqdır” yalanı
Bəzi məmurlar öz məsuliyyətsizliyini mərkəzin adına yazırlar.
Cəmiyyət də instinktiv olaraq hökumətə əsəbləşir.
6) Sosial şəbəkədə süni narazılıq
Bir qərarın elanından 10 dəqiqə sonra 500 eyni tipli şərh yazılırsa — bu narazılıq deyil, qurşunlanmış kampaniyadır.
7) İcra mexanizmini bilərəkdən ləngitmək
Bunu edən məmur deyil, mənsub olduğu dairənin marağıdır.
Bu mexanizmlər birləşəndə xalqın içində belə bir fikir formalaşır:
“Dövlət bizi anlamır.”
Amma problem çox vaxt dövlətin deyil — dövlətin içindəki qrupların “əl işidir.”
______________
3. Bu Sabotaj Kimə Lazımdır və Niyə Edilir?
Burada məqsəd hökumətlə xalqın arasına emosional divar çəkməkdir.
Bu divarı kimlər istəyir?
• daxildəki iqtisadi güc qrupları,
• öz maraqları dövlət marağı ilə toqquşan məmur dairələri,
• xaricdən yönləndirilən kolon elementləri,
• və cəmiyyətin həmişə narazı qalmasını öz mövqeyi üçün mühit hesab edən aktorlar.
Bu qrupların məqsədi eyni deyil, amma istiqaməti eynidir:
Xalq narazı olsun — dövlət zəifləmiş görünsün.
Çünki narazı xalq dövlətin ən böyük dayaq nöqtəsini sarsıdır:
xalq etimadı.

4. Ən Böyük Təhlükə: Xalqın Dövlətə Soyuması
Sabotajın yaratdığı ən dərin zərər budur.
Qanun dəyişə bilər, qiymət artıb-azala bilər, prosedur düzələ bilər.
Amma xalqın dövlətə inamı zədələnəndə, bunu bərpa etmək çox çətin olur.
Səssiz sabotajın məqsədi də məhz budur.
Hökumətin yaxşı etdiyi şey görünmür,
pis görünənlər isə böyüdülür.
Xalq isə bütün prosesin arxasını görmür, yalnız nəticəni yaşayır.
O nəticə isə belə formalaşır:
“Dövlət bizi dinləmir” — halbuki həqiqət çox vaxt belə deyil.

5. Bu vəziyyətdən çıxış yolu nədir?
Çox bəsit, amma çox güclü 4 addım:
1) Hər islahatın izahı – sadə dildə, əvvəlcədən
İzahlı qərar cəmiyyəti sakitləşdirir.
İzah olunmamış qərar isə manipulyasiyanın yemidir.
2) Qanunvericilikdə ictimai təsir filtri
Hər yeni maddə sorğudan keçməlidir:
“Bu xalqı qıcıqlandıracaqmı?”
3) İcra strukturunda davranış monitorinqi
Qərarın kim tərəfindən, necə niyyətlə gecikdirildiyi görünməlidir.
4) Xalqla dövlət arasında emosional körpü
Bu körpü bərpa olunarsa, heç bir daxili və xarici sabotaj kök sala bilməz.

Nəticə
Səssiz sabotajın ən böyük gücü onun görünməzliyidir.
Amma cəmiyyət nə baş verdiyini anladıqda, dövlət də bu mexanizmləri gördüyündə, yanlış islahatlar həm düzəlir, həm də qorxulu silah olmaqdan çıxır.
Sabotajın məqsədi dövlətlə xalqı ayırmaqdır.
Dövlətlə xalq bir yerdə olanda isə, heç bir “kolon”, heç bir daxili qrup, heç bir xarici təsir məsafə yarada bilmir.

Rəşad Əhmədzadə, iqtisadçı ekspert