Azərbaycan bu gün geniş imkanlar qarşısında dayanır: işğaldan azad olunmuş torpaqların bərpası, Zəngəzur dəhlizinin açılması, yeni tranzit yolları və enerji imkanları ölkəni regionun aparıcı oyunçusuna çevirə bilər. Amma sual budur: “Bu imkanları real iqtisadi gücə çevirmək üçün hansı modeli seçməliyik?”
Bu suala cavab axtararkən bənzər problemlərlə qarşılaşmış ölkələrin təcrübəsinə nəzər salaq. Gürcüstan, Qazaxıstan, Estoniya və İsrail kimi ölkələr Azərbaycan üçün həm yol xəritəsi, həm də xəbərdarlıqdır.

Gürcüstan: Korrupsiyadan Şəffaflığa
2003-cü ildəki Qızılgül inqilabından sonra Gürcüstan iqtisadiyyatında radikal dəyişikliklər başladı. O dövrdə ölkə dünyanın ən korrupsiyalaşmış dövlətlərindən biri kimi tanınırdı. Polis sistemi inamsızlıq doğururdu, gömrükdə və lisenziya prosedurlarında süründürməçilik geniş yayılmışdı.
Yeni hökumət qətiyyətli addımlar atdı:
• Polis orqanları tamamilə yenidən quruldu, maaşlar artırıldı, korrupsiyaya qarşı “sıfır tolerantlıq” tətbiq edildi.
• Biznes qeydiyyatı bir neçə günə endirildi.
• Gömrük və vergi sistemləri sadələşdirildi.

Nəticə: Dünya Bankının “Doing Business” reytinqində Gürcüstan bir neçə ilə dünyanın ən yaxşı onluğuna daxil oldu. Xarici sərmayə artdı, turizm ölkənin əsas gəlir mənbələrindən birinə çevrildi.
Azərbaycan üçün dərs: Əgər Gürcüstan qədər kiçik və problemlərlə dolu bir ölkə qısa müddətdə bu sıçrayışı edə bilibsə, Azərbaycanın potensialı daha da böyükdür. Sadəcə, cəsarətli və ardıcıl islahatlar lazımdır.

Qazaxıstan: Resursların Strateji İdarəsi
Qazaxıstan da Azərbaycan kimi neft-qaz gəlirlərinə güvənən ölkədir. Amma onlar bu gəlirlərin bir hissəsini gələcəyə yönəltmək üçün Samruk-Kazyna adlı suveren fondu yaratdılar. Bu fond sadəcə neft pullarını saxlamaq üçün deyil, həm də yeni sənaye və infrastruktur layihələrinə sərmayə qoymaq üçün istifadə olunur.
Bundan başqa, Qazaxıstan müxtəlif xüsusi iqtisadi zonalar yaratdı: burda vergi güzəştləri, sadə prosedurlar və investorlara daha əlverişli şərait təklif olunur. Astana Beynəlxalq Maliyyə Mərkəzi isə Orta Asiyanın maliyyə hub-ına çevrilməyi hədəfləyir.

Nəticə: Qazaxıstanın iqtisadiyyatı tam diversifikasiya olunmasa da, infrastruktur və sənaye sahəsində əhəmiyyətli irəliləyişlər əldə edilib.
Azərbaycan üçün dərs: Dövlət Neft Fondunun vəsaitləri daha məqsədyönlü şəkildə yönləndirilməlidir. Məsələn, Zəngəzur dəhlizinə, alternativ enerji layihələrinə, regionların bərpasına. Bununla paralel, “xüsusi iqtisadi zonalar” Qarabağda və ya Ələt limanı ətrafında yeni inkişaf mərkəzləri yarada bilər.

Estoniya: Kiçik Dövlət, Rəqəmsal Lider
Estoniya SSRİ dağıldıqdan sonra çox məhdud resurslara malik idi: kiçik əhali, zəif sənaye, az bazar. Amma onlar başqa yoldan getdilər — dövlət idarəçiliyini tam rəqəmsallaşdırmaqla həm xərcləri azaltdılar, həm də dünya səviyyəsində nüfuz qazandılar.
• 2000-ci illərdə bütün dövlət xidmətləri onlayn edildi.
• Hər bir vətəndaş rəqəmsal imza ilə bank, vergi, hətta seçki işlərini internet üzərindən həll edə bildi.
• 2014-cü ildən e-Residency proqramı ilə bütün dünyadan sahibkarlara Estoniya vasitəsilə Avropa bazarına çıxış imkanı yaradıldı.

Nəticə: İndi Estoniya “startap fabriki” kimi tanınır. Spotify və Skype kimi beynəlxalq layihələrin kökləri də buradan gəlir.
Azərbaycan üçün dərs: Bizim də seçəcəyimiz yol rəqəmsallaşma ola bilər. Elektron dövlət xidmətləri, rəqəmsal biznes ekosistemi, hətta xarici sahibkarlar üçün “rəqəmsal rezidentlik” Azərbaycana əlavə kapital və reputasiya qazandıra bilər.

İsrail: İnsan Kapitalının Qalibiyyəti
İsrail təbii sərvətlərdən məhrum bir ölkədir. Amma onlar elmi və texnologiyanı milli prioritetə çevirərək dünyaya “Startup Nation” kimi tanındılar.
• Universitetlər və tədqiqat mərkəzləri birbaşa sənaye ilə əlaqələndirildi.
• Dövlət risk kapitalı fondu yaratdı, sonradan özəl sektor bu bazarı böyütdü.
• Müdafiə sənayesində toplanan texnologiyalar mülki sahələrə transfer edildi.
Nəticə: İsrailin yüksək texnologiya ixracı bu gün onun iqtisadiyyatının mühüm hissəsidir.
Azərbaycan üçün dərs: AMEA və universitetlər istehsalatdan ayrı olmamalıdır. Dövlət bu körpünü yaratmalıdır. Kibertəhlükəsizlik, enerji texnologiyaları, kənd təsərrüfatı üçün “ağıllı həllər” — bu sahələr Azərbaycana rəqabət üstünlüyü qazandıra bilər.

***
Azərbaycanın Seçim Yolu
Bu nümunələr bizə göstərir ki:
• Qısamüddətli hədəf: Gürcüstan kimi sadə və şəffaf idarəetmə ilə sərmayədar inamını qazanmaq.
• Orta müddətli hədəf: Qazaxıstan kimi fondları və resursları infrastruktur və diversifikasiyaya yönəltmək.
• Uzun müddətli hədəf: Estoniya kimi rəqəmsal liderə, İsrail kimi startap mərkəzinə çevrilmək.
Azərbaycanın üstünlüyü ondadır ki, bu yolların hamısını paralel aparmaq imkanı var. Amma seçimlər ardıcıllıq və cəsarət tələb edir.
______________
Son Sual
Azərbaycan hansı yolu seçəcək? Gürcüstanın sadəliyi, Qazaxıstanın fondu, Estoniyanın rəqəmsallığı, yoxsa İsrailin startap ruhu? Bəlkə də hamısının sintezi?
Bu sualların cavabını növbəti yazımızda tapa bilərsiniz…

Rəşad Əhmədzadə,
İqtisadçı-ekspert